İngiliz Yağ Fabrikası

“Sadaret’ten (baş vezirlik katından) Mabeyn’e (hükümdar katına) yazılan 19 Rebiülahir 1281 (21 Eylül 1864) tarihli tezkerede, JAMES B. GOUT adında bir tacirin pamuğun temizlenmesi için Adana, Tarsus ve Mersin taraflarında birer fabrika inşasını düşündüğü, bunun için ruhsat verilmesini talep ettiği belirtilmekte; tüccara bu iznin verilmesi ve kendisinin fabrikalar için getireceği makinelerin gümrük resminden muaf tutulması istenmektedir. Gerekli müsaadenin çıkmasından sonra konu olan yatırımlar süratle gerçekleşti.” (1)

James B. Gout 7 Aralık 1815’te İzmir’de dünyaya geldi. Kökleri 200 yıl geriye kadar takip edilen varlıklı bir aileye mensuptu. İyi bir eğitim aldı ve ticarete atıldı. İptidai pamuk işleme ve balyalama yöntemlerinin verimsiz ve sorunlarla dolu olması nedeniyle fabrika, makine düzenine geçilmesi için ilk adımları atanlardan biriydi. İzmir, Bayındır, Tire, Menemen, Aydın, Manisa, Mersin gibi bir çok yerde tesisler, fabrikalar açtı.

Diğer fabrikaları gibi Mersindeki de asıl işi pamuk işlemek olmakla beraber, pamuk işleme mevsimi bittikten sonra un öğütmek, yağ çıkartmak gibi başka işler yaparak boş durmayacak biçimde planlanmıştı. O zamanlar şehrin sürekli gelişmekte daha doğrusu kurulmakta olduğu taraftaydı. İskelelere oldukça yakındı. Mersin Sanayi Sitesi, Eski Otogar yakınında bir bina iskeleti olarak durur ve "daha kimler ne yapacağını vaat edecek", diye merak eder. Gout üreticiden çok büyük miktarda pamuk almak için avanslar verdiği 1865 yılında rekoltenin düşük olması nedeniyle iflas etti. Daha sonra “Whittal” şirketinin öncülüğünde 1910 yılında “The Mersyna Oil and Cake Mill Co. Ltd.” (Mersin Yağ ve Küspe Fabrikası Ltd. Şti) tarafından fabrika yeniden elden geçirilerek üretime başlanıldı.

Whittal’in uzun yıllar fabrikayı işletmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında ve Mersin’in işgalinden yaklaşık iki yıl önce 28 Temmuz 1916’da fabrika ve tesisler denizden bir muhrip tarafından bombalanmıştır. Fabrika cumhuriyetin ilânından sonra da Turyağ firması tarafından çalıştırılmış. Halkın İngiliz Fabrikası olarak isimlendirdiği bina daha sonraları Ziraat Bankası’na devredilmiştir. 1938 yılına kadar nebati yağ ve sabun fabrikası olarak çalıştırmış, bu tarihten sonra Türkiye Yağ Mamulâtı Sanayi Limited Şirketi’ne kiralanmıştır. İkinci Dünya Savaşı sırasında güvenlik nedeniyle İstanbul’dan Mersin’e taşınan Deniz Astsubay Okulu, içyapısı tadil edilen fabrikada eğitim ve öğretimine devam etmiş. Sonra tekrar sırasıyla Turyağ, Ziraat Bankası ve tekrar Milli Savunma mülkü olmuştur. İngiliz Koloniyal tarzda inşa edilen ve yaklaşık 18 x 24 m ölçülerindeki 432 m2 oturumu olan kesme taş bina, 1500 metrekarelik bir arsaya sahiptir. (2)

(1) Nihat Taner- Mersin Deniz Ticaret Odası Ağustos 2019 Bülteni

(2) Semihi Vural – "Pamuğun Çocuğu Mersin ve Mersin İskeleleri“ kitabı